Andrzej Moniak

Zamysł i organizacja

Pomysł zorganizowania ekspedycji etnograficznej do Indii powstał na początku 1976 roku. Autorami pomysłu byli: Włodzimierz  Dopierała i Andrzej Moniak. Do realizacji zaprosiliśmy także Henryka Soję, ponieważ we trójkę byliśmy absolwentami etnografii z rocznika 1972, razem studiowaliśmy ten kierunek na tym samym roku, którego opiekunem był dr hab. Tadeusz Wróblewski. Doszliśmy do wniosku, że etnografię znamy głównie z literatury, tłumaczeń i filmów, i warto spróbować coś w tym stanie rzeczy zmienić.

Każdy z nas w roku 1976 pracował już zawodowo, W. Dopierała w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, H. Soja w Muzeum Pomorza Środkowego, A. Moniak w Koszalińskim Ośrodku Naukowo – Badawczym.

Pomysł zaakceptował i zachęcał do jego realizacji prof. Józef Burszta, który w owym czasie kierował Katedrą Etnografii na Wydziale Filozoficzno – Historycznym UAM w Poznaniu. Profesor J. Burszta służył wszelką pomocą: merytoryczną, organizacyjną i dobrą radą, ułatwiał nawiązanie kontaktów z wieloma instytucjami. Bez pomocy Profesora wyprawa nie doszłaby do skutku. Najpierw zredagowaliśmy wstępny program naukowy i cel wyprawy, następnie przystąpiliśmy do gromadzenia niezbędnego sprzętu.

Udało nam się zawrzeć umowę ze Spółdzielnią Intropol w Koszalinie na wypożyczenie samochodu, jeżeli załatwimy jego przydział w ministerstwie dla tejże spółdzielni. Samochód odebraliśmy ze Starachowic, był to Star 44. Wielkopolski Ogród Zoologiczny w Poznaniu wyposażył nas w sprzęt specjalistyczny do badań zoologicznych i drobne narzędzia, Zakłady Fotopan F w Bydgoszczy w komplet filmów fotograficznych, Wytwórnia Filmów Oświatowych w Łodzi opłaciła przejazd reżysera filmów dokumentalnych, który realizował tematycznie wybrane filmy. Wojsko wyposażyło nas w żywność, sprzęt typu spodnie i buty tropikalne, lornetki. Zakłady w Pudliszkach pomogły także w pozyskaniu żywności. Całą pracę organizacyjną wykonaliśmy sami, załatwiając stosowne dokumenty, wizy przejazdowe i wizę pobytową w Indiach. W trakcie wyprawy wydatną pomocą służyły polskie placówki dyplomatyczne, w których m.in. odbieraliśmy korespondencję z kraju.

Organizatorzy: Katedra Etnografii UAM Poznaniu, Wielkopolski Ogród Zoologiczny w Poznaniu, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Koszalinie.

Uczestnicy wyprawy: Włodzimierz Dopierała – etnograf, kierownik wyprawy; Henryk Soja – etnograf; Andrzej Moniak – etnograf; Jerzy Bezkowski – reżyser; Wojciech Frąk – lekarz weterynarii; Andrzej Suszyński – ekonomista; Kazimierz Dawidczyk – student archeologii; Krzysztof Ścisły – student etnografii; Andrzej Sośnicki – student biologii; Andrzej Laska i Ryszard Babczyński – kierowcy.

Trasa dojazdu

Wyprawa wyruszyła 22 września 1976 roku poprzez: Czechosłowację, Węgry, Karpaty rumuńskie, Bułgarię, kierując się najkrótszą drogą do granicy z Turcją. Pierwszym miastem tureckim było Edirne, następnie Istambuł, Izmit, Ankara. Z Ankary kierowaliśmy się na położone nad Morzem Czarnym Samsun. Trasa wiodła wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego do Trabzun. Odcinek między Trabzun a Erzurum to Góry Pontyjskie, wysoko położone przełęcze, trudna droga, od miesiąca października nieprzejezdna ze względu na opady śniegu. W tym obszarze spotkaliśmy wsie Kurdów. Kolejny odcinek drogi z Erzurum do Tabriz położonego już w Iranie. Na tym odcinku blisko przy granicy z Armenią można podziwiać z drogi Ararat biblijną górę Noego. Dalej trasa wiodła z Tabriz do Teheranu, miasta szokującego wielkością, przepychem i poziomem cywilizacyjnym. Był to okres panowania Rezy Pahlawiego. Do Teheranu dotarliśmy 10 października rano. W Iranie obowiązywał rok 1976 i liczony od czasów Persów 2535. Z Teheranu wyruszyliśmy do Mashhad, drogą popularnie nazywaną „pralką”, którą kierowały się wyprawy w Himalaje na modny w owym czasie ośmiotysięcznik K-2. Mashhad to islamska Częstochowa, drugie co do wielkości miasto Iranu, centralny ośrodek szyitów, ważny ośrodek uniwersytecki, gdzie studiuje sporo Polaków, tu wyjeżdżają na swoje praktyki orientaliści.

Dalej trasa wiodła do granicy z Afganistanem. Odcinek drogi między Herat a Kandahar w Afganistanie to prosta droga długości 1000 km bez zakrętów, która wiodła przez pustynię kamienistą. Z Kandaharu do Kabulu, gdzie mieliśmy kilkudniowy postój. Z Kabulu wyruszyliśmy w stronę Pakistanu przełęczą Chajber, tzw. diabelską przełęczą. To bardzo stromy zjazd na odcinku 28 km z wysokości 3000 m, na której położony jest Kabul, do poziomu 0 n.p.m. Historia informuje, że tędy szła armia Aleksandra Macedońskiego na podbój Indii. Przełęcz schodzi z pasma Hindukuszu. Był to zjazd do pierwszego miasta w Pakistanie – Peshawar ,dalej do Islamabad i do Lahore. W Islamabad byliśmy 23, 24 i 25 października, w Lahore dzień później, jest o znany w Pendżabie ośrodek akademicki. Z Lahore wyruszyliśmy w kierunku granicy z Indiami do Dżalalabad i dalej do Amristar miasta Sikhów, stolicy sikhizmu.

Indie, badania

W Indiach byliśmy w trzech prowincjach: Pendżabie, Radżastanie i Gudżeracie. W miastach: Amristar, Udajpur, New Delhi, Agrze, Dżajpurze Ahmedabad, Rajkocie na półwyspie Katjawar i w rybackiej wiosce Sutrapada. Z tych miejsc pozyskaliśmy sporo materiałów dot. współczesnych Sikhów i sikhizmu jako religii, zabytków sztuki okresu mogulskiego, społeczności rolniczej Bhilów w Górach Arawali, pracy muzeum etnograficznego w Udajpurze , społeczności rybackiej wsi Sutrapada. Materiał z badań jest w posiadaniu organizatorów wyprawy: w formie opracowań materiałowych, zdjęć, przeźroczy, filmów.

Wyniki badań

Sprawozdanie z badań przekazaliśmy Katedrze Etnografii UAM. Muzeum etnograficzne w Krakowie otrzymało klocki drukarskie do wyrobu batików, kilkanaście batików z Radżastanu, plafony związane z kultem religijnym Bhilów , kilkanaście egzemplarzy ceramiki radżastańskiej, drobne przedmioty codziennego użytku. Ponadto powstały cztery filmy edukacyjne, które wyświetlano w kinach w kraju przed seansem głównym: „Bhilowie” (13 min.), „Kalaa znaczy sztuka” (15 min.) o sztuce Radżastanu, „Bogowie hinduizmu” (17 min._ o hinduiźmie w sztuce i życiu codziennym, „Indyjskie pomniki Islamu” (15 min.). Obecnie filmy oraz materiał filmowy są na płytach DVD w naszym posiadaniu. Ponadto do tygodnika „Czas” napisano dwa artykuły „Pod opieką Shitlamaty”, autor A. moniak oraz fotoreportaż z wioski Sutrapada na Katjawarze. Uczestnicy wyprawy: W. Dopierała, H. Soja, A. Moniak zorganizowali wiele spotkań, wystaw muzealnych, odczytów oraz pokazów filmowych z wyprawy m.in. w klubie Empik we Wrocławiu, Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, Oddziale PTL w Koszalinie, Muzeum Pomorza Środkowego w Koszalinie i w Słupsku. Część materiałów jest w posiadaniu autorów wyprawy jak np. notatki z nocnego połowu na Oceanie indyjskim, spostrzeżeń na temat Pasztunów, Hazarów i innych grup etnicznych spotykanych na trasie przejazdu.

Powrót

Powrót nastąpił w miesiącu lutym 1977 roku, nieco inną trasą, przez Pakistan, Afganistan do Iranu do portu Pahlawi nad Morzem Kaspijskim. Stamtąd radzieckim statkiem do Baku i dalej przez Czeczenię, Ukrainę, Białoruś do Polski.

Wyprawa była doświadczeniem: organizacyjnym i badawczym, niezbędnymi w pracy etnografa.