W 1972 r. w Katedrze Etnografii UAM zapadła decyzja o utworzeniu archiwum etnograficznego, które – wobec nagromadzenia się licznych materiałów będących rezultatem działalności naukowej placówki i prowadzonych badań terenowych – miały być uporządkowane, zabezpieczone i zinwentaryzowane, a następnie opracowywane, udostępniane i dalej systematycznie gromadzone. Z tego powodu kierownik Katedry prof. dr Józef Burszta zatrudnił 2 X 1972 r. świeżo wypromowaną absolwentkę mgr Danutę Penkalę. Przystępując do opracowywania zastanych zbiorów zaprojektowała ona księgę inwentarzową do rejestracji fotografii czarno-białych z negatywami, specjalne (zróżnicowane ze względu na format) pudła do przechowywania negatywów oraz pudełka i karty do katalogowania wglądówek z negatywów. Zarejestrowano wtedy w inwentarzu 1841 pozycji. Następnie D. Penkala zaprojektowała i założyła dalsze inwentarze: przeźroczy czarno-białych i kolorowych wraz z katalogami:

• rzeczowo-geograficznym (1.145),
• materiałów z wywiadów terenowych (przechowywanych w specjalnych pudełkach, zarejestrowała 161 takich wywiadów),
• wycinków prasowych (przechowywanych w specjalnych wiszących teczkach, a posegregowanych wg zawartości tematycznej, 520 pozycji),
• maszynopisów (9 pozycji)
• kaset magnetofonowych z zarejestrowanymi nagraniami (25 pozycji).

W związku z podjęciem przez D. Penkalę studiów doktoranckich, z dniem 2 I 1978 r. w archiwum została zatrudniona studentka V roku etnografii Irena Kabat (która już jako pracownik Katedry obroniła pracę magisterską) i pracuje w nim do dziś. System archiwizowania i zabezpieczania zbiorów w sposób zaprojektowany wcześniej sprawdził się, stąd nowy pracownik kontynuował rozpoczętą inwentaryzację w/w zbiorów doprowadzając do wzrostu stanu liczbowego archiwaliów, który aktualnie przedstawia się następująco:

• fotografie z negatywami – 5.292
• przeźrocza – 2.123
• materiały z wywiadów terenowych – 2.003
• wycinki prasowe – 2.220
• maszynopisy i rękopisy – 117
• nagrania magnetofonowe – 52

Z upływem lat archiwum rozszerzało zakres swojej działalności i były tworzone kolejne zbiory. W ten sposób I. Kabat zaprowadziła nowe inwentarze:

• fotografie bez negatywów – 1.119
• filmy – 75
• kwestionariusze i ankiet do badań terenowych (z katalogiem rzeczowym) – 131
• katalogi, informatory i przewodniki muzealne i wystawowe (z katalogiem zawartości) – 469
• rysunki – 114
• pocztówki o tematyce etnograficznej – 1.384
• plakaty– 35.

Zawartość poszczególnych inwentarzy:

1. zbiór fotografii z negatywami dotyczy głównie dwóch obszarów: Wielkopolski, ale też innych regionów Polski (zdjęcia robione od połowy lat 50-tych, m.in. do Kultury ludowej Wielkopolski), które ukazują zagrodę i budownictwo wiejskie, rolnictwo, narzędzia i sprzęty, transport wiejski, rzemiosło, wydarzenia folklorystyczne, życie społeczne, obrzędowość, sztukę nieprofesjonalną oraz zAfganistanu (z Etnologicznej Wyprawy Azjatyckiej „EWA-76”), ale także z innych rejonów Europy i świata. Na stanie są również reprodukcje z różnych wydawnictw, fotografie obrazujące wydarzenia instytutowe czy zjazdy absolwentów. Autorami zdjęć są m.in.: Marek Bero, Bogusław Biegowski, ndrzej Brencz, Jozef Burszta, Mirosław Chlebana, Marek Gawęcki, Bolesław Januszkiewicz, Irena Kabat, Stanisław Kusza, Bogusław Linette, Teresa Okoniewska, Danuta Penkala, Jarosław Stempin i Tadeusz Wróblewski;

2. zbiór fotografii bez negatywów jest bardzo zróżnicowany tematycznie, a dotyczy głównie obszaru Polski, ale także Azji. Fotografie te trafiały do archiwum głównie z badań terenowych, były sprowadzane w związku z realizacją określonych tematów, były reprodukowane albo wykonane dla Instytutu, a także otrzymano komplety odbitek od zaprzyjaźnionych z Instytutem fotografów, badaczy oraz studentów;

3. zbiór przeźroczy, to mniej więcej w połowie obrazy z Polski, szczególnie z imprez folklorystycznych, zdjęcia architektury i sztuki ludowej, a z drugiej strony fotografie z Etnologicznej Wyprawy Azjatyckiej „EWA-76” do Afganistanu, sporo miejsca zajmują też reprodukcje wykonane do celów dydaktycznych czy badawczych. Autorami przeźroczy są m.in.: Józef Burszta, Marek Gawęcki, Katarzyna Gołąb-Marciniak, Adam Kalemba, Marcin Krupski, Stanisław Kusza, Bogusław Linette, Andrzej Lipski, Danuta Penkala, Jarosław Stempin, Marek Szczepański, Ryszard Vorbrich i Tadeusz Wróblewski;

4. zbiór filmów jest niewielki, a rozpoczyna go przedwojenna kolekcja etnograficznych filmów niemieckich z lat 30. XX wieku, które z czasem zostały przegrane na kasety video, a w ostatnim czasie na płyty CD; możemy na tych filmach obejrzeć m.in.: wyrób sabotów, gontów, krzeseł, śledzić wyrąb drewna i jego spław, prace garbarskie, tkackie, rolne, młynarskie, pasterskie, obróbkę bursztynu, odlewanie dzwonów czy obrzęd weselny. Ponadto archiwum posiada filmy współcześnie wyprodukowane, a dotyczące Wielkopolski i jej kultury ludowej, Bałkanów i in.;

5. zbiór materiałów z wywiadów terenowych, które były prowadzone w ramach badań realizowanych w Instytucie od końca lat 50-tych, głównie na terenie Wielkopolski, ale także na Ziemiach Zachodnich i Północnych; tematami, które się przewijają w tych materiałach są m.in.: zwyczaje doroczne i rodzinne, religijność ludowa, rodzina, pożywienie, naczynia i narzędzia, budownictwo, hodowla, wystrój wnętrz, plastyka obrzędowa, wytwórczość rzemieślnicza, współżycie sąsiedzkie, ruch społeczno-kulturalny, gospodarowanie, styl życia, folklor, transport i komunikacja, prawo ludowe, stosunki społeczne, obrzędowość doroczna i rodzinna, higiena, pszczelarstwo, ziołolecznictwo i medycyna ludowa oraz wiele innych szczegółowych zagadnień.

6. zbiór wycinków prasowych posegregowany jest rzeczowo-geograficznie. Znajdziemy tu teksty dotyczące m.in. historii Instytutu, biografii, wypraw etnograficznych, absolwentów, różnych dziedzin życia wiejskiego (gospodarki, techniki, rzemiosła, pożywienia, obrzędowości, folkloru i folkloryzmu, sztuki ludowej i nieprofesjonalnej) i ich przeobrażeń, religioznawstwa, muzealnictwa i ochrony zabytków, regionalizmu, kultury współczesnej i jej przemian, Polonii i mniejszości narodowościowych w Polsce, zagadnień etnicznych. Ponadto gromadzone są materiały etnograficzne z poszczególnych kontynentów.

7. zbiór maszynopisów i rękopisów prezentuje dość szeroką gamę tematyczną i zawiera m.in. wywiady terenowe z Afganistanu, wykazy bibliograficzne, opracowania różnych tematów z kultury ludowej Wielkopolski czy sprawozdania z badań terenowych. Są to także referaty oraz kserokopie niektórych trudno dostępnych materiałów opublikowanych.

8. zbiór nagrań magnetofonowych obejmuje nagrania muzyczne i wywiady terenowe z Afganistanu, nagrania z konferencji i uroczystości instytutowych, nagrania wystąpień i dyskusji, kasety załączone do publikacji, itd.

9. zbiór autorskich kwestionariuszy i ankiet do badań terenowych realizowanych przez pracowników Instytutu w ramach prowadzonych projektów badawczych albo przez studentów w ramach praktyk terenowych; pochodzą one z lat 1953-1993; zgromadzone zostały także inne tego rodzaju materiały spoza Instytutu, które służyły jako wzorce do celów dydaktycznych na zajęciach z metodyki badań terenowych;

10. zbiór katalogów, folderów, informatorów i przewodników muzealnych i wystawowych zaczęto tworzyć z myślą o zabezpieczeniu i w obawie przed rozproszeniem drobnych wydawnictw etnograficznych pojawiających się w Instytucie nie tylko z Wielkopolski, ale także z Polski i świata z możliwością korzystania z tych wydawnictw poprzez informację o nich w katalogu bibliotecznym. Pochodzą one z lat 1952-2001;

11. zbiór rysunków pochodzących głównie z wyprawy do Afganistanu w 1976 r. (Etnologiczna Wyprawa Azjatycka „EWA-76”), a wykonanych przez Marka Bero, ówczesnego studenta i uczestnika wyprawy. Ponadto zebrano prace studentów powstałe podczas zajęć dydaktycznych z rysunku oraz wykonane podczas badań terenowych czy do publikacji. Tematycznie są to głównie prace dotyczące budownictwa, sztuki ludowej, garncarstwa, narzędzi i sprzętów, elementów wyposażenia wnętrz oraz plany wsi. Rysunki te powstawały w latach 1912-1976.

12. zbiór pocztówek etnograficznych został zinwentaryzowany w 1984 r. i od tego czasu systematycznie powiększa się, a był uzupełniany także zakupami antykwarycznymi, stąd pochodzenie zgromadzonych pocztówek datowane jest na lata 1910-2010. Zbiory dotyczą nie tylko Polski, ale całego świata (spora kolekcja z Łużyc), a jeżeli chodzi o tematykę to przede wszystkim obejmuje ona: budownictwo wiejskie, muzealnictwo etnograficzne (także skansenowskie), strój ludowy i haft, sztukę ludową i nieprofesjonalną (m.in. pisanki, wycinanki, rzeźbę, instrumenty, malarstwo na szkle, ceramikę), obrzędowość czy zespoły folklorystyczne .

13. zbiór plakatów nie jest duży i systematycznie gromadzony, składają się nań plakaty i afisze, które trafiają do Instytutu z różnych powodów: organizowanych i współorganizowanych imprez, jako darowizny pracowników lub absolwentów czy docierają do Instytutu jako materiał informacyjny.

(oprac.: Irena Kabat)